АДОВАТ ТИЛИ (Қирғизистонда урфга кирган айрича муомала услубларига бир назар)
Аслида "Адоват тили” (hate speech) атамаси сўз эркинлиги чекланмаганлиги даъво қилинадиган давлатларда дунёга келган. Қирғизистон масаласида қаралса, бу ҳол, яъни ўзиникидан ўзгача нуқтаи назарга эга бўлганларни батамом яксон этишга қаратилган ва чексиз салбий энергияга лиқ тўла бу тил нафақат ОАВларида, ва балки юқори минбарларда ҳам ҳеч бир истиҳоласиз истифода қилинмоқда. Тўғри, бугунги гўёки эркин жамиятлар сўз эркинлигини олқишлайди, яъни оғзига келганини валдираш жиноят саналмайди. Аммо, айниқса халқларни ўз ортидан эргаштиришни ўзларига аъмол билганлар тил масаласида ўта эҳтиёткор бўлаверганлари маъқул (айниқса у сиёсатдан кўра кўпроқ адабиётга яқинроқ бўлса-муаллиф).
Адоват Тилининг, инсонлар ўртасида ўзаро нафрат оловларига сабаб бўлиши кундай равшан бўлган бу каби хатарнок тилнинг Қирғизистон ҳудудида, бу жамиятнинг барча жабҳаларида эмин-эркин равнақ топиб, ҳакалак отиб бораётганининг айрим сабабларига тўхталиб ўтамиз. Энг биринчи сабаблари – бошқа маданият, ўзга эътиқод вакилларига нисбатан ҳурматсизлик (Қирғизистонда яшайдиган қирғизлардан бошқа миллатларнинг ўзаро келишмай қолганликлари ҳақида бирор маротаба эшитмадик, аммо билъакс уларнинг аксари нима учундир айнан қирғизларнинг ўзлари билан келиша олишмайди. Балки бунинг асл сабаби, ҳамма "қора”ю, қирғизлар "оқ” бўлганидадир?), аҳоли асосий кўпчилигининг ижтимоий, иқтисодий ночор аҳволда эканлиги, шундоққина ён-атрофда кечаётган воқеаларга, айниқса миллий озчиликларга кўрсатилаётган адолатсиз муносабатларга нисбатан бошқарув ҳокимиятининг чидаб бўлмас даражадаги лоқайдлиги (улар ўзларини жонкуяр қилиб кўрсатишдан бошқасига ярашмаяпти аслида. м-ф) ва энг асосийси – миллатчилик кайфиятларининг кенг тарқалганлигидир. Сабаби Қирғизистон бошига келган раҳбар-амалдорларнинг аксариятида давлатни, жамиятни бошқариш салоҳияти ҳаминқадар бўлганлигидан ўзларига "миллат фидокори” ёрлиғини осиб, обрў топмоқчи бўлдилар. Бундай масъулиятсиз ҳаракатлар, миллатчилик руҳидаги чақириқлардан сўнг минг-минглаб миллатчиларнинг уруғи ёйилди, улар худдики хатарли вируслар каби жамиятнинг ҳар бир жабҳасига ишонч билан ўрнашиб олди ва ҳали-ҳануз бу "хасталик”нинг давоси топилган эмас. Аслида давоси узоқ кечиши тайин бўлган бу касалликка чалинганларни йўлдан қайтаришга айрим чақириқлар бўлаётгандек, аммо афсусларки, бундай "ҳайқириқ”ларнинг иш беришига ўша ҳайқириқ эгаларининг ўзлари ҳам ишонишлари даргумон.
Қачонлардир бу юрт одамлари лавзларидан чиққан ҳар бир калом учун, унинг оқибатлари учун масъулият ҳис қилишарди. Деди-дедилар, олди-қочдилар кам учрарди. Бугун эса ёппасига, демократия шунақа бўлар экан деб, каллага келган энг ғариб "фикр”ни ҳам "Узр энди, бу ёғи демократиячилик. Бизнинг бу "доно фикр”ларимизни газетангизда босмасангиз, инсоний ҳуқуқларимизни топтаган, демократияга оёқ қўйган бўласиз” қабилида иш тутаётган сиёсатчилар, журналистлар, жамоат арбоблари ҳам учраб турибди.
Афсуски, бугунги Қирғизистон жамиятида маънавий, руҳий зарар учун жазо назарда тутилмаган. Минбарларда, ахборот воситаларида жар солинаётган, бемаънилиги билан ақлни шоширадиган чиқишлар сиёсий ва ижтимоий ҳаёт учун оддий ҳолдек гўё (Тўккан қонлари учун жиноятчилари жазоланмаётган ўлкада, маънавий жиноятчилар жазоланармиди?).
Кузатишда давом этар экансиз, Қирғизистонда йилларки миллатлараро низолар (балки, ўйинлар десак тўғрироқ бўлар) барҳам топмаётганлигини, аксинча бошқа-бошқа нуқталардан, қайта-қайта миллий мавзуга қайтилаётганлигига гувоҳ бўласиз. Ва ўйлаб қоласиз, балки бу сингари ўйинларсиз Қирғизистон давлати инқирозга, таназзулга учрар. Сабаби, сўнгги йилларда Қирғизистон Республикаси қандай маблағлар, ташқи ёрдамлар ҳисобига кун кечираётганлиги ҳеч кимга сир эмас. Агар бу тахминимиз ҳақиқатга яқин бўлса, "шўримиз устига – шўрва тўкилди”, – деяверинг.
Кимларнингдир фикрича, Қирғизистонда қандайдир ёвуз кучлар, балки Ўрта Осиёдаги вазият издан чиқишидан манфаатдор бўлганлар ва ёки қон-қонигача миллатчилик сингдириб юборилганлар турли йўллар билан мамлакатдаги вазиятни издан чиқариш учун ҳаракат қилишмоқда.
Бу борада кўзга ташланадиган илк ҳолат шундан иборатки, бугунги кунда Қирғизистон ОАВларида, айрим депутатларнинг, парламент аъзоларининг, керак бўлса давлат раҳбарининг ҳам бир қанча чиқишларида ҳозирча "қоғозга ўралган” қирғизлаштириш жараёнига аста-секин туртки бериш ҳаракатларини кузатасиз. Бу ҳам етмагандек, 2010 йилда содир этилган низолар важидан ўзбек миллатига ноўрин отилган тошлар учун узр сўраш, ҳеч қурса узрларсиз ҳам индамай бўлсин, қилинган хатоларни тузатиш ўрнига янгидан-янги, теша-тегмаган "мавзулар”ни кўтариб чиқишаяптики, ҳайратдан ёқа ушлайсиз (бу ерда Алмазбек Атамбаевнинг биринчи ўзбек фазогири Солижон Шарипов шаънига айтган гаплари ва Россияга қилган сафари чоғида кўпчиликни ажаблантирган чиқишлари, бутун туркийларга тегишли бўлган тарихни фақат қирғизларгагина тегишли эканини урғулаши, сўнгги пайтларда Қирғизистонда авжига чиқаётган тил масаласига оид қарашлар, барча мактабларни тўла-тўкис қирғиз тилига ўтказиш ҳаракатлари назарда тутилмоқда).
Ачинарли ишлардан яна бири шуки, Қирғизистоннинг янги раҳбарияти ҳам бесабаб ва ёки соҳта важлар кўрсатилиб қамоқларда ушлаб турилганларнинг тақдирига бефарқ қарамоқда. Уларнинг бу ҳаракатлари ҳақиқий жиноятчиларнинг очиқда қолишига замин яратиш билан бирга, ўзлари ҳар икки гапнинг бирида таъкидлашаётгани – холисликка мутлақо зиддир.
Адоват уруғини сочиб, 2010 йил июнида Қирғизистон жанубида инсоний мусибатлар, хазон этилган неча умрлар тимсолида зап ҳосил йиғиштирган, миллатлараро низоларни қўзғашда "жонбозлик” кўрсатган қирғиз тилидаги бирор матбуот органи ва ёки у ерда фоалият юритган бирор-бир фитнакор-журналист жавобгарликка тортилганига гувоҳ бўлмадик, билъакс жабр кўрганларнинг ҳам, қамоқларда умрлари чириётганларнинг ҳам аксари ўзбек миллатига мансуб экани бу фикримизга бемалол асос бўла олса керак (одил жамият эса ҳақиқий жиноятчиларни шаксиз жазолаш билан бўй кўрсата олади).
Масаланинг яна бир аянчли томони, фуқаролик жамияти вакилларининг бугунги кунга қадар ҳам юқоридаги шахсларнинг тилидан учаётган айрим тутуруқсиз гапларга, бўлмағур ғояларга қарши тура олмаётганларидир. Адоватни авж олдириш қабилидаги бу каби сиёсатнинг фойдасидан зарари кўпроқлигини билганлари ҳолда, Қирғизистонлик фаолларнинг бундай мудҳиш ҳолатга қарши ҳали бирор маротаба пичоққа илинарли мурожаатлар билан чиққанларини, овозларини баралла кўтарганларини кўрмадик.
Бу жуда ажабланарли. Адоват тили хатарли тарзда тез урчиб бораётганлигини, тобора янги нуқталарни ишғол этаётганлигини кўпчилик кўриб турса ҳам, нима учундир кўрмасликка олаяпти. Бу ҳолат ҳар томонлама ўша 2010 йил баҳорини эсга солмаяптими? Бундай ҳолатларда тилдаги адоват – тафаккурга, ундан эса билакларга кўчишига ҳаммамиз июн фожеаларида гувоҳ бўлмадикми?!
Биз назарда тутаётган Адоват тили турли кўринишларда намоён бўлиши мумкин:
Биринчидан – очиқдан-очиқ адоватга, қирғинга чорлаш (Бундай ҳолатларни Қирғизистондаги "Алиби” газетаси мисолида етарлича кузатишимиз мумкин).
Иккинчидан – Адоват очиқдан очиқ намоён бўлмаслиги, сўзларнинг негизида, моҳиятида ўрин эгаллаши мумкин (ОАВларида мавзулар, фото суратлар ва шунга ўхшаш бошқа усуллар орқали).
Бу икки ҳолат, бири иккинчисини "камситмагани” ҳолда хатарлидир! Қирғизистон шароитида эса миллатлар ўртасида сунъий йўл билан пайдо қилинган адоватни қўзғаш учун ҳар доим имкон топилади. Чунки, на давлат, на фуқаролик жамиятлари ва на Халқаро ташкилотлар – орадан икки йил ўтиб ҳам – бирор-бир ишни охирига етказа олишгани йўқ, айтарли бирор натижа кўринмади. Аслини олиб қараганда, вазиятни яхшилаш борасидаги уринишлар ҳам бир томонлама, фақат жабр кўрган миллат томонидан амалга оширилмоқда. (Иккинчи томон эса енг учида иш кўраяпти. "Шу ерда яшамоқчи бўлсанг вазиятни яхшилаб ол, бош эг”,- қабилида).
Ҳар қандай муаммо музокаралар орқали ечилишини яхши биламиз. Лекин, бугунги кунга келиб Қирғизистонни бошқараётганлар эшитишга эмас, пойинтар-сойинтар гапиришга иштиёқманд эканларини кўрсатмоқдаларки, бу ҳол уларнинг обрўсига фойдадан кўра кўпроқ зиён келтирмоқда. Ва ҳатто "оқсуяк” миллатдошлари томонидан ҳам кулгуларга сабаб бўлмоқда.
Оддий ҳақиқат шундан иборатки, тарихи, маданияти, урф-одати асрларга эш миллатни бошқа қолипларга солишга бўлган ҳар қанақа уринишлар мутлақо самара бермайди, аксинча, кутилмаган янги муаммоларга сабаб бўлаверади. Бундай "қирғизлаштириш” сиёсати билан давлатни ҳам ривожлантириб бўлмайди. Қирғизистон ўз олдига мақсад қилиб қўйган (агар чиндан шундай бўлса) демократияга, ўзаро тенгликка эришиши учун энг биринчи галда миллатлараро муаммоларга, бу низоларнинг келиб чиқиш сабабларига нуқта қўйиши керак. Бу нуқта қирғиз миллати фойдасига эмас, балки мутлақо холис қўйилиши керак. Ана ўшанда бошқа миллатлар ҳам сидқидилдан ўз ватанлари Қирғизистон учун хизматга отланишади. Акс ҳолда истайсизми-йўқми улар ўз уйларида бегонадек яшашга мажбур бўлишади, бу каби омонат турмуш эса ҳеч маҳал тараққиётга олиб келмайди.
Бугун биз ҳаммамиз, ҳам қирғизлар, ҳам ўзбеклар 1990 ҳамда 2010 йиллардаги каби панд емаслик учун ўта ҳушёр бўлишимиз, турли бузғунчи ғоялар таъсирига берилмаслигимиз, тилларда ва дилларда пайдо қилинган адоватни илдизи билан қўпориб ташлашимиз ва бу каби алафларни ўстираётганлар кўзига тик боқиб, икки миллат вакиллари бир-бирларининг қўлларидан маҳкам тутганлари ҳолда тараққиёт сари илдам қадам ташлашимиз керак. Шунча фожеалар ортда қолаётган бугунда бундан бўлак чора бўлмаса ҳам керак.
P.S. Олдинга ҳаракатланмаган нимаики ва кимки бор, албатта шаксиз орқага ҳаракатланади. Физикада ҳам, Астраномияда ҳам, Кимё ва қўйингки, бошқа барча илмларда ҳам бир жойда мауллақ туриш ҳолати йўқдир.
Абдукарим МИРЗАЕВ
| 
