ИНСОН
РУХИЯТИГА САЁХАТ
Ўлим этнографияси
Кейинги йилларда реаниматология ( тирилтириш)
ва танатология ( улимшунослик) фанлари дунё микёсида жадал ривожланаётгани улимдек сирли ходисага
кизикишни гоятда кучайтириб юборди. Тиббиёт ютуклори туфайли улимидан сунг
хатто бир неча соат утиб хаётга кайтарилаетган минглаб одамлар у дунё чиндан
хам мавжудлигини тасдиклашмокда. Шу сохада тадкикод олиб бораётган юзлаб
олимлар вужуднинг улими билан хаёт тугамаслиги , инсон онги ёки рухи хаётнинг
майдон куринишига утиб, бутун Коинотни камраб олган микролептон газ майдонида
ёхуд узга улчамли оламда яшаб колиши хакида ёзишмокда.
Бирок бу карашлар кадимги илм-фанга, диний
тасаввурларга канчалик тугри келиш-келмаслигига унчалик эътибор берилмаяпти. Шу
сабаб хам куйида турли замонлар ва мамлакатларда яшаб утган олимлару диний
арбобларнинг улим тугрисидаги тасаввурлари билан таништиришга уриндик. Бу муштарийлар
учун улим хакидаги хозирги илмий карашлар билан кадимий тасаввурларни киёслаб
куриш имконини беради, деган умиддамиз.
Одамлар дунёда энг куркинчли нарса деб улимни
билишади. Шу боис якинларидан жудо булишгандв, мархумнинг дунёга кайта
келмаслигини уйлаб, дахшатга тушишади, йиглаб - сиктаб, ох-вох уришади.
Холбуки, хар кандай дин, жумладан ислом хам курук жасад учун бундай каттик
азият чекишни катъиян коралайди. Бу хусусида дунё халклари диний илмларида неча асрлардан бери акл
синови билан сайкаланниб келаётган муътабар карашлар хам мавжудки, улар билан
танишганда киши улимдан унчалик куркавермайди, аксинча, у дунёга ишонч ва
эътикод хисси билан карашга одатланади. Инсон улимдан куркиб, дунё
лаззатларидан бахраманд булиб ёхуд "фано" рохатига интилиб, акл-фаросатни эътикод
асосида чархлаб, хузур - халоватдан меъёрида фойдалангани, савобли килмишлари
билан калбини поклаб, улим тахдидига тайёр тургани яхшими?
Албатта бандаси учун хам, Оллох учун хам
кейинги йул маъкулрок куринади. Чунги, улим бор.
Афсуски, хозир купчилик факат тириклигини
уйлаб, дахрийлигини куз-кузлайди, ёруг дунё хузур-халоватларидан фойдаланиб,
айш килиб колиш даркор, деган паст хислар билан миясини тулдириб, оламдаги бор
кабихликни ихтиёр килади. Бундайлар уз бадани бандлигига асир булиб колиб,
"охират"да хисоб-китоб, азоб-укубат деган нарсалар борлигини уйлаб
хам курмайди. Бу нарса, албатта, уз жасади талабларига кул буладиган, унинг
лаззатига асир булиб, такаббурлик киладиган, билимсизлиги, тупорилиги билан бу
дунёнинг синоат ва сирларини писанд
килмайдиган кимсалардан келиб чикади.
Мавжуд ислом илмларининг шаходат беришича,
киши жисмидаги рух (акл) теварак-атрофдаги вокеа-ходисаларни теран билиб олгач,
жамики шубхаю гумонлардан фориг булиб, текширувларга, синовларга ортикча эхтиёж колмагандан кейингина, бадан
бандилигидан холи буларкан. Катта билиму хаётий тажрибага эга булган кексалар
уз жонини тана бандилигидан халос этиш учун улимини совукконлик билан кутиши
бежиз эмас. Чунки бу кариялар куюндек чарх уриб турувчи борликни, мавжудот
олмни, унинг зоти-зурриётини таги-тугигача билиб етгач, танадаги модданинг
узгариб, йук булувчи мурт хоссасини хам теран англаб етишади. Уларга
тирикликнинг дастлабида лаззатли булиб куринган нарсалар охир-окибат
машаккатдан иборат булиб чикади. Бошкача айтганда, хакикий билимга туйинган акл
энди моддадан бутунлай безиб колади. Натижада жоннинг танадаги моддалар оркали
килаётган лаззатли иши тухтаб, иккаласи бир-биридан халос булишга интилади.
Уз "Хадис"лари билан Куръон
гояларини бутунлай тиклашга эришган "Хужжатул ислом" имом
Газзолийнинг каромат килишича, "бадандаги барча ифлос нарсаларни билиш
сезгиси инсонда азалий ва кейин пайдо булган рухлар оркали руёбга чикиь
тураркан".Шу боис суфийлар Худони таниш даражасига кутарилган ориф ёки
авлиё хакида шундай аломатларни хам баён киладилар.Унга кура,бу азиз авлиёларда
иккита рух доимо эргашиб юради.Бири кадим,азалдан мавжуд рух булиб,,у
узгармайди хам,турланмайди хам. Ориф шу рухлари оркали "гайб"дан
хабар беради,муъжизали кароматлар курсатади.Иккинчиси --башарият рухи
булиб,узгариб турадиган,,кейин пайдо булган рухлардир.
Бошка динларда,жумладан Инжил ва Тавротда
хам шундай фикрлар талкини учрайди.Бирок уша "гайбдан билиш",доно
сезгилари оркали башорат килишлар ,асосан кишиларнинг маърифатли булиши,
ёмонликдан яхшиликни ажратиб олиш учун хизмат килар экан.Лекин сезги одамда
гайбсиз хам булиши мумкин.Масалан,бирон фалокат олдидан баъзан одам туш куриш
оркали уни сезади.Россиянинг Нижегородск шахридаги бир кизнинг девор ортидаги
буюмларни,одамнинг ички организмини кура олишини олимлар
текшириб,тасдиклашган.Инсонга сезиш кобилияти берилган булиб,шу кобилият оркали
у куп нарсага кодир булади.Шу жумладан билимга хам.Аммо инсон жасади илмдан
кура бошка енгил-елпи нарсаларга купрок мойил экан.Чунки,бадан кафаси табиатида
умуман,илмга терс,хузур-халоватдангасалиги хуруж килиб турар экан.Шу боис у
доим ранж-машаккатлар усиб чикадиган хавойи лаззатларга берилиб, илм йулини
танбалайди.
Суфийлар таълимотидаги тананинг билимга
булган бу муносабатлари юнон файласуфи Сукротнинг куйидаги сузларини ёдга
солади:"Жон(рух)жасад билан хамкорликда бир нарсани текшириб,хакикатга
эришмокчи булганида, у купинча,бадан найрангларига
алданади.Лекин,чукуррокфикрлаш натижасида айрим хакикатлар рухга маълум
булади.Шунда у узлигини таниб, кучи етса жасад билан беллашиб,хамкорликни
узади.Демак,акл рухи доимо баданга нисбатан танкидий назар билан караб,ундан
фориг булишни кузлаб туради.
Бундай гоялар ислом ва юнон илмидан бошка
халклар фалсафасида хам илгари сурилган. Албатта, айтилган бу нарсалар, инсон
сезгиларининг кувватига караб белгиланади. Масалан, билими жихатдан Тангрини таниш боскичига кутарилган
"ориф" нинг сезгилари, бамисоли жосус хабарчиларига ухшаб, уз эгасига
хар хил маълумотларни "гайб"дан етказиб тураркан. Шундан келиб
чикадиган мантикка асосланиб. бугун жумла-жахоннинг аклини шоширган Ванга хам
уша хабарчи азалий рухлар ёрдамида олам сирларидан вокиф булганганлигини айтиш
мкмкин. Агар баданга хизмат киладиган сезгилар хозирда бор нарсани билиб, утиб
кетганларни эслай олса, келгусида хам голиблик килишга тайёрланса, азалий рух
сезгиси, хеч качон вакт ва замонга богланмай, алохида, мустакил яшайди, Бошкача
айтсак, унга утмиш хам, келажак хам баробар.
Тасаввур илимнинг биломдони Абу Язид
ал-Бастомий (IX аср) "аклнинг энг якин ёрдамчиси деб, сезги ва
табиат таъсири курсатган. Сезгилар билинганлари фикрга етказса, фикр уни сезги
адашувларидан тозалаб, аклга топширади. Акл уни умумий билимга айлантиради ва
буни жасаддаги нафсга билдиради. Шу йул билан бадандаги нафс балоси
кишанланади".
Юнон олими Файсагурс кишида илм уч йул билан
пайдо булишини айтади. Биринчи билим инсонда табиий тугилиш, бешикдаги
чогларидаёк тугма намоён булади. Масалан, Арасту тугилишидаек хикмат илмдан
гапирган эмиш. Иккинчи йул илхом билан, нахоят, учинчиси, илм олиш оркали бир
канча йиллар утиши билан хосил килинади. Файласуфнинг энг сунги карашида хамма
одамлар балогатга етганда таълим олиб, илмдор булиши таъкидланган.Олинган хар
уч турдаги билим хам ифлос бадан бандилигидан халос булишга,ёмонликдан
тийилишга хизмат килади. Ёмонликнинг илдизи куп булса хам асоси таъма,газаб ва
билимсизликдан келиб келиб чикади. Шу уктомирлар киркилса, ёмонлик шохобчалари
сунади. Бу асослар жасад галваси, нафс ва газаб кувватларнинг куткусидан келиб
чикади. Бу икки кувват инсонга кучли ва халокатли душман булиб, уни жамики
лаззату фарогатлар билан аллалайди. Лаззат ва рохатнинг етаклаб борган жойи эса
машаккатдан бошка нарса булмайди. Нафс ва газаб чирмандасига уйнаган инсон йирткич хайвон ёки иблисдан фарк
килмайди. Нафс лаззати хакикий билимдон
кишига уз таъсирини утказолмайди. Кискаси, нафс ва газабни енгган кишигина
билимдон "ориф"лик шухратига эришади.
XII аср Урта Осиёдаги
суфийлик окимининг асосчиси, авлиё Хужа Ахмад Яссавий хам "Девони Хикмат"
асарида, бу дунёнинг ёлгон алдовларига кул берган, руза ва намозсизлик билан
ёмонлик излаган, "хак" амрига терс иш куриб, нафс куйига кирган
имонсизларга киноя ва пичинг отб, уларга кахкахали нигох ташлаган эди:
Олтмиш учга ёшим етти, утдим гофил,
"Хак" амрини махкам
тутмай, узим жохил,
Руза, намоз казо килиб булдим кохил,
Емон излаб яхшилардан кечтим мано.
Яссавий "Хикмат"лари, енгил
маишатларга уралашиб, тугри йулдан тойганларга рухий малхам булиб, узлигини
таниб олишга, танасига ёпишган ифлос губорларни кокиб силкитишга хамда утмиш
хатоларига афсус-надоматлар билан караб, ундан кайтишга кумаклашади:
Нафсим мени йулдан уриб хор айлади,
Термутириб халойикка зор айлади,
Зикр айттурмай шайтон бирла ёр
айлади,
Хазарсан деб нафс бошини янчдим мано.
Хужа
Ахмад Яссавий асарларида инсоннинг рухи улимидан сунг мангу яшаши,бу дунёнинг
ёлгон дунё эканлиги,бу дунёга Яратганнинг синовидан утиш учун келганимиз
хакидаги фикрлар бор.Бу фикрларни нариги дунё остонасидан кайтиб келган юзлаб
одамлар такрорлашган.Касалхона палатасида юраги уришдан тухтаган бемор бир неча
дакикадан сунг шифокорларни хайратга солиб,кайта тирилади ва бошидан утказган
холатни хикоя килиб беради.Унинг айтишича,юраги тухтагач,рухи деворнинг шифтига
кутарилиб,уз жасадини томоша килади.
--Узимни шунчалик енгил хис килдимки,буни
суз билан ифодалаш мумкин эмас.Кайта жасадга кирмасам деб хам
тиладим."Жони узилди".деб хабар берилгач,палатага ота-онам кириб
йиглаганини хам курдим.Кейин иккита фаришта келиб, жасадни ташлаб кетишга хали
эрта эканлигини айтиб,рухимни жасадимга хайдаб юборишди.
Бундай фикрларни тинглаб,инсон рухи абадий,
деган хулосага келамиз.Шундай экан,жасаднинг эмас,балки рухимизнинг кули булганимиз
маъкул эмасми?
|